کسب درآمد و خلق ثروت در نظر هر انسانی درست و پسندیده است؛ اما به راستی چرا آن طور که باید، برای تحقق آن تلاش نمی‌کنیم؟ چرا گاهی با وجود آنکه می‌دانیم کاری درست است (دانش آن را داریم)، آن را انجام نمی‌دهیم تا تبدیل به مهارت شود؟ در این حالت، مانعی مهم در نظام باورها و ارزش‌های ما وجود دارد (نگرش‌های ما). نگرش‌های ما رفتارهای‌مان را می‌سازند. اگر به موضوع درستی از زاویه‌ای نادرست نگاه کنیم، آن چه خواهیم دید میان دانش و مهارت ما فاصله می‌اندازد و از انجام آن دوری می‌کنیم. اگر نگاه‌مان به مسأله‌ای مثبت باشد، به سمت آن حرکت می‌کنیم و دوست داریم آن را به دست آوریم. نگاه و نگرش ما به مال و ثروت نیز همین گونه بر رفتارهای مالی ما اثر می‌گذارد.

از طرف دیگر، تمرکز روی نگرشی خاص، مانند «ثروت هر چه بیشتر، بهتر.»، تمام شئون زندگی و ابعاد وجودی ما را در چنگ خود خواهد گرفت، موجب غفلت از جنبه‌های دیگر زندگی می‌شود و در نهایت، نتیجۀ مطلوبی نخواهد داشت.

به صورت کلی، دو نگرش نادرست دربارۀ مال و ثروت وجود دارد: ناپسندی مال و ثروت، کسب ثروت به منزلۀ تنها هدف زندگی (حتی از مسیر درست و حلال).

نقد و بررسی نگرش نادرست اول

1. در نگاه خداباوران، خداوند تمام صفات خوب را دارد و از هر گونه بدی دور است. یکی از اسامی خداوند «غنی» به معنای توانگر است. پس توانگر شدن نه‌تنها ناپسند نیست، بلکه حرکت در مسیر خدایی شدن است. [1] 

2. خداوند در آیۀ 5 سورۀ نساء می‌فرماید: «اموال‌تان را که خدا مایۀ قوام و برپایی [زندگی] شما گردانیده، به سبک‌مغزان ندهید.» در این آیه، مال و ثروت نه‌تنها ناپسند نیست؛ بلکه ستون زندگی و موجب قوام آن دانسته شده است.

3. خداوند در آیۀ 180 سورۀ بقره دربارۀ وصیت می‌فرماید: «بر شما لازم است هر گاه مرگ‌تان نزدیک شد، اگر خیری از خود به جا گذاشته‌اید، برای پدر و مادر و خویشان به طور شایسته و پسندیده وصیت کنید.» در این آیه برای مال، از واژۀ «خیر» استفاده شده است. چگونه ممکن است مال ناپسند و شر باشد، اما قرآن لفظ «خیر» را برای آن به کار ببرد؟!

4. پیامبر خدا (ص) می‌فرماید: عبادت ده قسمت دارد که نُه قسمت آن طلب روزی حلال است (بحارالانوار، ج103، ص9). آیا اگر مال و ثروت ناپسند بود، طلب آن از راه حلال 90 درصد عبادت‌ها شمرده می‌شد؟!

5. در سبک زندگی معصومین (ع) نیز، که پیشوایان هدایت انسان‌ها هستند، ثروت‌آفرینی وجود داشته است؛ برای مثال:

• امام علی (ع) نخلستان‌ها، چاه‌های آب و محصولات کشاورزی زیادی را وقف یا انفاق کرده است. چیزی را که برای خودمان نباشد نه می‌توانیم وقف کنیم و نه انفاق. در نتیجه، تمام این دارایی‌ها ثروت شخصی امام علی (ع) بوده‌اند.
• امام باقر (ع) در روزی گرم مشغول کشاورزی بود. مردی نزد ایشان آمد و گفت: «اگر الان مرگت فرا برسد، جواب خدا را چه می‌دهی؟» امام باقر (ع) فرمود: «اگر در این حال مرگم برسد، در حالی هستم که خدا را اطاعت می‌کردم و از دنیا رفته‌ام. من با کار کردن، خودم و خانواده‌ام را از محتاج بودن به تو و مردم دیگر حفظ می‌کنم. وقتی از مرگ می‌ترسم که در حال نافرمانی خدا باشم.» (أعیان‌الشیعه، ج1، ص652)

از این روست که امام علی (ع) حقیقت ناپایدار مال و ثروت را برای ما روشن ساخته تا دل در گروی آن قرار ندهیم: «مال و ثروت در دست انسان امانت است.»[2] و سفارش فرموده: «انسان تا وقتی مال خود را حقیر و ناچیز نشمارد، به کرامت نفس و بزرگواری دست نخواهد یافت.» (فهرست غرر، ص٣٧٧)

در نهایت، با بهره‌مندی از باورهای دینی می‌شود این دو نگرش درست به مال و ثروت را جایگزین دو نگرش نادرست قبلی کرد:

[1] پیامبر خدا (ص) فرمودند: تَخَلَّقُوا بِأَخْلَاقِ اللَّه (بحارالأنوار، ج58، ص129). ای انسان‌ها، بکوشید که به اخلاق خدا متخلق شوید.

[2] اَلمالُ عارِیه. (فهرست غرر، ص٣٧٤)