ریسک و بازده، دو مؤلفۀ اصلی سرمایه‌گذاری هستند. در فرایند سرمایه‌گذاری هوشمندانه، افراد میزان ریسک و بازده انتظاری گزینه‌های مختلف را بررسی کرده و مناسب‌ترین فرصت را با توجه به ریسک‌پذیری خود انتخاب می‌کنند. ریسک‌پذیری یکی از خصلت‌های پیچیدۀ انسان است که سطوح متفاوتی دارد؛ در یکی از رایج‌ترین دسته‌بندی‌ها افراد به سه دستۀ ریسک‌پذیر، ریسک‌گریز و بی‌تفاوت تقسیم‌بندی می‌شوند. البته داستان به همین سادگی نیست و حتی یک فرد در موقعیت‌های مختلف، بسته به موضوع و شرایط می‌تواند رفتار متفاوتی داشته باشد؛ برخی افراد حاضر به تحمل هیچ ریسکی در سرمایه‌گذاری نیستند اما اگر سلامتی‌شان در خطر باشد، خطر پرریسک‌ترین عمل‌های جراحی را به جان می‌خرند یا برخی ممکن است با سرمایه‌ای که از محل وام جفت‌وجور کرده‌اند بسیار ریسک‌گریزانه رفتار کنند اما مبلغی که از محل ارث به دست آورده‌اند را بسیار ریسک‌پذیرتر سرمایه‌گذاری کنند.

زمستان 1401، پژوهشی¹ برای بررسی ریسک‌پذیری سرمایه‌گذاران بازارهای مالی و ارتباط آن با سواد مالی انجام شد که به دنبال پاسخ به سه سؤال مهم بود:

1. آیا میزان ریسک‌پذیری افراد در گروه‌های مختلف سرمایه‌گذاری (بازار سهام ایران، بازار فارکس و بازار رمزارزها) تفاوت معناداری دارد؟
2. آیا میزان سواد مالی افراد در گروه‌های مختلف سرمایه‌گذاری (بازار سهام ایران، بازار فارکس و بازار رمزارزها) تفاوت معناداری دارد؟
3. آیا بین میزان ریسک‌پذیری افراد و سواد مالی آن‌ها رابطه وجود دارد؟

مطابق آمار رسمی در زمان انجام مطالعه، حدود 9 میلیون نفر در بازار سهام ایران، حدود 8 میلیون نفر در بازار رمزارزها فعالیت داشته‌اند. برای گردآوری و ارزیابی داده‌ها، تعداد 384 پرسشنامه به صورت مساوی میان فعالان هر بازار توزیع شد؛ 130 پرسش‌نامه با کمک کارگزاری‌ آریانوین میان فعالان بازار سهام، 130 پرسش‌نامه به کمک صرافی نوبیتکس میان فعالان بازار رمزارز و 130 پرسشنامه هم با همکاری یکی از مدرسان فارکس میان اعضای کانال تلگرامی فارکس توزیع شده است.

1- سطح ریسک‌پذیری فعالان هر بازار تفاوت معناداری دارد؛ بر خلاف تصور عموم، فعالان بازار فارکس بسیار ریسک‌گریزتر از سایر سرمایه‌گذاران بوده‌اند و سرمایه‌گذاران در رمرزارزها ریسک‌پذیری بسیار بالاتری دارند. بررسی‌ها نشان می‌دهد بسیاری از فعالان رمزارزها حتی از مفهوم ریسک اطلاع دقیقی ندارند و به دلیل پایین بودن سواد مالی، ریسک‌های بسیار حساب‌نشده‌ای متحمل می‌شوند.

*در این تصویر، صفر کاملاً ریسک‌گریز و 100 ریسک‌پذیر مطلق است.

2- میزان سواد مالی فعالان هر بازار تفاوت معناداری دارد؛ در این مطالعه سطح سواد مالی سرمایه‌گذاران با چهار شاخص «مدیریت پول»، «برنامه‌ریزی مالی»، «تصمیم‌گیری مالی» و «آگاهی مالی» سنجیده شده است. به صورت کلی بیش از 60 درصد سرمایه‌گذاران سواد مالی کافی نداشتند و میانگین سواد مالی سرمایه‌گذاران در هر سه بازار، پایین‌تر از حد انتظار بوده است. در مقایسه با یکدیگر، فعالان بازار فارکس با میانگین 38 درصد، از بالاترین سطح سواد مالی برخوردار بوده‌اند.

3- بین میزان ریسک‌پذیری افراد و سواد مالی آن‌ها رابطۀ معناداری وجود دارد؛ نتایج آزمون همبستگی پیرسون و تطبیق نتایج قبل نشان می‌دهد با افزایش سواد مالی، افراد حساب‌شده‌تر سرمایه‌گذاری می‌کنند و ریسک‌پذیری کاهش می‌یابد. فعالان بازار رمزارزها با میانگین سواد مالی 23، ریسک‌پذیرترین سرمایه‌گذاران، فعالان بازار سهام ایران با میانگین سواد مالی 32، در رتبۀ بعدی و فعالان فارکس با میانگین سواد مالی 38، ریسک‌پذیری کم‌تری از دو گروه قبلی داشته‌اند.

*نکتۀ قابل تأمل: حدود 60 درصد از فعالان بازار رمزارزها که در این مطالعه مشارکت داشته‌اند، تا کنون زیان‌ده بوده و رقم زیان برخی حتی از ده‌ها میلیارد نیز فراتر رفته است. در بسیاری از این موارد، ریسک‌پذیری زیاد ناشی از بی‌سوادی مالی و ناآگاهی و نوعی رفتاری هیجانی و غیرحرفه‌ای است. آموزش سواد مالی و آگاهی‌بخشی، به افراد کمک می‌کند که درک و ارزیابی درستی از ریسک‌های موجود داشته باشند و با رعایت اصول مالی‌رفتاری و تکنیک‌های تصمیم‌گیری مالی، حساب‌شده‌تر سرمایه‌گذاری کنند. لازم به ذکر است که سواد مالی شش سرفصل‌ اصلی و متنوع دارد؛ از هزینه‌کرد و بودجه‌بندی، اعتبار و بدهی، کار و درآمد، ریسک و بیمه، تصمیم‌گیری مالی گرفته تا سرمایه‌گذاری، که در این مطلب صرفاً یکی از آثار آموزش آن در تغییر سطح ریسک‌پذیری و رفتار سرمایه‌گذاران بررسی شده است.

1. عین‌آبادی، جواد و همکاران. بررسی ریسک‌پذیری سرمایه‌گذاران بازارهای مالی و ارتباط آن با سواد مالی. فصلنامۀ چشم‌انداز حسابداری و مدیریت، دور5، شماره 72، زمستان 1401.